Zachowek to jedna z najbardziej kontrowersyjnych instytucji prawa spadkowego, które teoretycznie ma na celu ochronę najbliższych krewnych spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w testamencie. Jednakże w istocie służy do obejścia woli spadkobiercy i opiłowywania z majątku powołanych testamentowo dziedziców.Instytucja ta rozwinęła się w systemach prawnych Europy kontynentalnej, zwłaszcza w prawie francuskim (Kodeks Napoleona z 1804 r.), niemieckim (BGB) oraz w tradycji austriackiej i szwajcarskiej. Współczesne systemy prawne, w tym polskie prawo cywilne, czerpią z tych wzorców.
Zachowek jako instytucja jest przestarzała i powoduje wciągnięcie całych rodzin w wieloletnie konflikty sądowe na łata. Uprawieni się sądzą, a kolokwialnie rzecz ujmując zmarły w grobie się przewraca.
Czym jest zachowek i kto ma do niego prawo?
Zachowek to roszczenie pieniężne, które przysługuje określonej grupie spadkobierców ustawowych, jeśli zostali oni pominięci w testamencie lub otrzymali mniej niż przysługujący im ustawowo udział. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, prawo do zachowku mają:
- Zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki),
- Małżonek spadkodawcy,
- Rodzice spadkodawcy (jeśli byliby powołani do spadku na podstawie ustawy).
Osoby te mają prawo do zachowku w wysokości połowy wartości udziału spadkowego, który przypadałby im na mocy dziedziczenia ustawowego. Jeśli są trwale niezdolni do pracy lub małoletni, przysługuje im 2/3 wartości udziału spadkowego.
Jak oblicza się wartość zachowku?
Podstawą do obliczenia zachowku jest tzw. substrat zachowku, który obejmuje wartość spadku, darowizn dokonanych przez spadkodawcę oraz zapisów windykacyjnych. Przy jego obliczaniu bierze się pod uwagę:
- aktywa spadku,
- wartości darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia,
- zapisy windykacyjne zawarte w testamencie.
Długów spadkowych (z wyjątkiem kosztów pogrzebu i obowiązków alimentacyjnych spadkodawcy) nie odlicza się od wartości substratu zachowku.
Czy darowizny wpływają na wysokość zachowku?
Tak, darowizny mogą mieć wpływ na wysokość zachowku. Jeśli spadkodawca za życia dokonał darowizn na rzecz osób, które nie są spadkobiercami ustawowymi lub uprawnionymi do zachowku, wartość tych darowizn powinna zostać doliczona do substratu zachowku. W szczególności liczą się:
- Darowizny dokonane na rzecz osób uprawnionych do zachowku (wliczane do ich udziału),
- Darowizny przekazane innym osobom (mogą pomniejszać masę spadkową, ale nie zawsze wpływają na zachowek).
Zaliczenie darowizn na schedę spadkową i zachowek
Zgodnie z art. 1039 Kodeksu cywilnego, darowizny dokonane przez spadkodawcę mogą podlegać zaliczeniu na schedę spadkową, co oznacza, że wartość przekazanych darowizn może zostać uwzględniona przy podziale spadku. Zasady te stosuje się również w przypadku ustalania wysokości zachowku.
Jeżeli spadkodawca za życia dokonał darowizny na rzecz jednego ze spadkobierców ustawowych, to:
- Wartość darowizny jest doliczana do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku,
- Obdarowany spadkobierca może zostać zobowiązany do wyrównania różnicy na rzecz pozostałych uprawnionych do zachowku, jeśli otrzymana darowizna przekracza jego należny udział,
- Darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami ustawowymi nie podlegają obowiązkowemu zaliczeniu, lecz mogą wpływać na wysokość substratu zachowku.
Warto zauważyć, że darowizny uczynione na rzecz spadkobierców obowiązkowo zalicza się na schedę spadkową, chyba że spadkodawca wprost postanowił inaczej w akcie darowizny (tzw. zwolnienie z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową). Taka klauzula nie wyłącza jednak obowiązku uwzględnienia wartości darowizny przy ustalaniu zachowku.
Czy można uniknąć płacenia zachowku?
Istnieje kilka sytuacji, w których obowiązek zapłaty zachowku może zostać ograniczony lub całkowicie wyłączony:
- Zrzeczenie się dziedziczenia lub zachowku – na podstawie umowy notarialnej z przyszłym spadkodawcą.
- Wydziedziczenie – spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć spadkobiercę ustawowego, ale tylko z ważnych powodów przewidzianych w art. 1008 Kodeksu cywilnego (np. rażąca niewdzięczność wobec spadkodawcy).
- Niegodność dziedziczenia – jeśli spadkobierca dopuścił się poważnych naruszeń względem spadkodawcy, sąd może uznać go za niegodnego dziedziczenia.
Jak dochodzić zachowku?
Osoba uprawniona do zachowku może dochodzić swoich praw poprzez:
- Wezwanie do zapłaty – skierowane do spadkobierców testamentowych.
- Pozew o zapłatę zachowku – w przypadku odmowy dobrowolnej zapłaty sprawa może trafić do sądu.
- Roszczenie przedawnia się po 5 latach od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) lub od ogłoszenia testamentu.
Podsumowanie
Zachowek pełni funkcję ochronną w systemie prawa spadkowego, zapewniając najbliższym krewnym spadkodawcy udział w majątku, nawet wbrew jego woli. Warto jednak pamiętać, że istnieją sposoby zarówno na jego dochodzenie, jak i na skuteczne planowanie sukcesji majątkowej w sposób minimalizujący obowiązki związane z wypłatą zachowku. W sprawach dotyczących zachowku warto skonsultować się z prawnikiem, aby uniknąć błędów i zadbać o skuteczną realizację swoich praw.
W sensie społecznym zachowek pomimo uchronienia czasami spadkobierców ustawowych przed skutkami głupawych decyzji spadkodawcy, powoduje szereg konfliktów często w obrębie najbliższej rodziny. Jego przydatność prawna w obecnym kształcie jest mocno dyskusyjna i w istocie jest przejawem lekceważenia decyzji spadkodawcy.
